Zeeslagen, stormen, scheepsportretten en windstille dagen

Het Scheepvaartmuseum komt dit jaar met een grote primeur. Van 1 oktober 2021 t/m 27 maart 2022 organiseert het museum een overzichtstentoonstelling van de kunstenaars Willem van de Velde de Oude (1611-1693) en zijn zoon Willem van de Velde de Jonge (1633-1707). Zij behoorden in hun tijd al tot de absolute top van de 17de-eeuwse zeeschilderkunst. De tentoonstelling Willem van de Velde & Zoon belicht het familiebedrijf van de Van de Veldes, hun oog voor detail en sfeer, hun enorme vakmanschap en het ‘oorlogscorrespondentschap’ van vader Willem. De kunstwerken variëren van ruwe potloodschetsen tot minutieuze tekeningen op schilderijformaat en van dramatische scènes van stormen en zeeslagen, rustgevende scheepsportretten tot monumentale wandtapijten. Niet eerder bracht het Scheepvaartmuseum zóveel objecten van beide schilders uit de rijke eigen collectie en bruiklenen bijeen. Voor meer informatie zie www.hetscheepvaartmuseum.nl/vandevelde.

Cultureel ondernemerschap

Willem van de Velde de Oude en zijn zoon Willem van de Velde de Jonge beschikten naast een enorme  dosis virtuoos talent, over inventiviteit én ondernemerschap. Dit bepaalde mede een belangrijk deel van hun succes. Beiden hadden een eigen specialisme: de vader blonk uit in uiterst gedetailleerde pentekeningen en de zoon in sfeervolle olieverfschilderijen. Hun ondernemingszin bezorgde de Van de Veldes zelfs een internationaal netwerk: ze werkten voor admiralen, prinsen en koningen. Toen de Nederlandse kunstmarkt in het ‘Rampjaar’ van 1672 instortte gingen vader en zoon in op een oude uitnodiging van de Engelse koning Charles II om aan zijn hof te werken. De Van de Veldes kwamen in koninklijke dienst en kregen een atelier in het paleis van Greenwich bij Londen. Ook in Engeland werden ze buitengewoon succesvol.

Nederland-Engeland

De tijd van de Van de Veldes stond in het teken van drie Engels-Nederlandse oorlogen die vooral op zee tussen omvangrijke oorlogsvloten werden uitgevochten. Deze zeeslagen leverden inspiratie op voor een stroom aan schilderijen en tekeningen. Beroemd zijn de minutieuze ‘penschilderijen’ van Willem van de Velde de Oude die al in de 17de eeuw  niet mochten ontbreken in de collecties van verzamelaars. Een penschilderij is een tekening in inkt maar op doek of paneel en op het formaat van een schilderij. De tentoonstelling laat een aantal indrukwekkende voorbeelden zien waaronder De Zeeslag bij Livorno (Rijksmuseum) en De verovering van de Royal Prince tijdens de Vierdaagse Zeeslag, 1664 (Staatliche Kunsthalle Karlsruhe).

Embedded journalist

Willem van de Velde de Oude was vaak zelf bij grote gevechten op zee aanwezig. Hij kreeg daartoe een klein zeilschip (‘galjoot’) tot zijn beschikking waarin hij door een schipper werd rondgevaren, tussen de enorme oorlogsschepen door. Op papier schetste hij de gevechtshandelingen en maakte daarbij ook aantekeningen om later in zijn atelier gedetailleerd uit te kunnen werken. Mooie voorbeelden zijn Nederlandse oorlogsvloot ten anker in het Skagerrak, 27 oktober 1658 en Krijgsraad op het vlaggenschip Eendracht op de Vlierede, 7 oktober 1658 (beide collectie Scheepvaartmuseum). Op Episode uit de zeeslag in de Sont (c. 1660) is de galjoot van Van de Velde links te zien, varend tussen de talloze schepen die in hevig gevecht zijn (Stedelijk Museum Alkmaar). 

Spiegelglad en woeste baren

Willem van de Velde de Jonge leerde het tekenen en observeren van zijn vader. In tegenstelling tot zijn vader koos hij voor penseel en olieverf in plaats van pen en inkt. Zoon Willem beheerste het hele genre van de zeeschilderkunst. Van schepen die bij windstilte voor anker liggen of onder een lichte bries de haven uitvaren tot imposante wolkenluchten, dramatische golven en gebolde zeilen die op knappen staan. In de tentoonstelling zijn vele prachtige voorbeelden te zien van spiegelgladde waterpartijen op windstille dagen (Schepen op de Rede, c. 1658, Mauritshuis) tot woeste taferelen waarin de schepen zware stormen proberen te weerstaan (Three ships in a gale, 1673, National Gallery, Londen) of al zijn beschadigd en hun mast hebben verloren (Een schip in volle zee bij vliegende storm, bekend als ‘De windstoot’, 1680, Eregalerij Rijksmuseum).

Ongekende productiviteit

Ruim vijftig jaar heeft het schildersatelier van de Van de Veldes bestaan. Hun productiviteit in die periode was ongekend: zij maakten naar schatting meer dan 2500 tekeningen en 800 schilderijen. Hun kunstwerken zijn tegenwoordig te vinden in de collecties van alle belangrijke kunst- en maritieme musea ter wereld. Het werk van de Van de Veldes symboliseert de bloeiperiode van de Nederlandse zeeschilderkunst. Tegelijkertijd inspireerden vader en zoon Willem van de Velde vele generaties van Nederlandse, Britse en Franse zeeschilders ná hen.

Monumentale wandtapijten

Naast de schilderijen en schetsen toont het museum ook twee zeldzame en monumentale wandtapijten die in Londen geweven zijn naar een ontwerp van Willem van de Velde de Oude. Deze wandtapijten maken onderdeel uit van een serie van zes die verschillende scènes uit de Slag bij Solebay laten zien die op 7 juni 1672 voor de Engelse oostkust plaatsvond. Het grootste tapijt, met een indrukwekkend formaat van bijna 6 bij 3,3 meter, toont de opstelling van beide vloten. Het tweede tapijt van 4,5 bij 3,3 meter laat het gevecht aan het einde van de middag zien, met een volkomen uitgebrand Engelse vlaggenschip Royal James, op dat moment het grootste schip in de Engelse vloot.

Fondsen

De tentoonstelling is mogelijk gemaakt door een bijdrage van Ministerie OCW, BankGiro Loterij, Het Compagnie Fonds, Mondriaan Fonds, Fonds 21, Turing Foundation, Prins Bernhard Cultuurfonds, Stichting Zabawas, Nico Nap Foundation, Samenwerkende Maritieme Fondsen en de Gravin van Bylandt Stichting. De verwerving van de Solebay wandtapijten is mogelijk gemaakt door een bijdrage van Vereniging Rembrandt (mede dankzij haar UK Circle Fund), het Ministerie van OCW, de BankGiro Loterij, het Mondriaan Fonds, de Samenwerkende Maritieme Fondsen, de Vereeniging Nederlandsch Historisch Scheepvaartmuseum en Het Compagnie Fonds.