BaazEthics:Toverwoord of toets?

 Zo langzamerhand dringt bij moderne economen door dat Adam Smith van 'The Invisible Hand' de afgelopen decennia op een onjuiste wijze is geïnterpreteerd en nageleefd. Adam Smiths stelling over het vrije ondernemerschap gaat er namelijk vanuit dat het eigen belang ten dienste staat van het maatschappelijk belang. (Wealth of Nations) Na de val van de muur (1989) verscheen het wereldberoemde boek ‘Het einde van de geschiedenis en de laatste mens’ van de Amerikaanse filosoof en auteur Francis Fukuyama. De gedachte was dat met het einde van het communisme het kapitalisme had gezegevierd. De ‘Hoge Priesters’ van het neo-kapitalisme op Wallstreet grepen hun kansen met als uitsluitend doel: hoge rendementen voor de aandeelhouders.

De wezenlijke uitgangspunten van het liberalisme van Adam Smith daarbij verloochenend. Hoe creëer je hoge rendementen: kasstromen contant maken en verhandelen, winst per aandeel jaarlijks oppompen. Deze eenzijdige focus op het belang van de onderneming verloochent haar maatschappelijke functie. Het inkopen van eigen aandelen vergroot de waarde per aandeel maar heeft nul maatschappelijke waarde. De leverage (verhouding) van eigen en vreemd vermogen wordt tot in het extreme doorgevoerd met alle risico’s van dien.

Korte-termijnoriëntatie

Veel onrust wordt veroorzaakt door het IFRS boekhoudsysteem dat uitgaat van de actuele (dag)waarde van ondernemingen en dat pensioenen en hypotheken op basis van contante waarde vaststelt met alle schommelingen en risico’s van dien. Kortom, als gevolg van dit Angelsaksische model ging de hele economie lijden aan een korte-termijnoriëntatie. (Het Rijnlands ondernemingsmodel legt de nadruk op het middellange- en langetermijndenken, waarbij continuïteit van de onderneming belangrijker is dan het nemen van een snelle kortetermijnwinst. Zie het morele en economische succes van Duitsland.) De productie, de diensten en de cliënten werden een middel om zo snel mogelijk aandeelhouderswaarde te genereren. Deze handelswijze bracht een erosie in het (semi)overheidsbestuur met zich mee: overheden noemden zich bedrijven en bestuurders van woningcorporaties gingen ook voor de korte termijn.

Er werd een phantom wealth, een spookwaarde, gecreëerd voor de zakenbanken. Banken verloren hun maatschappelijk mandaat uit het oog: hun geldscheppende functie ten dienste van de gehele maatschappij en economie (systeembanken). Maarten van Rossem verwoordde het als volgt: 'Bezien wij de hele periode sinds de jaren tachtig, dan vertoonde de financiële sector vooral het talent om winsten te privatiseren en verliezen te socialiseren.' Het pijnlijke is dat nu de gaten moeten worden gedicht met in de echte economie verdiende waarde. Een strenger toezicht helpt daar niet bij. De crisisrekening is nog niet vereffend. Dit alles is veroorzaakt door het systematisch en consequent negeren van een ethisch principe zoals Adam Smith het al verwoordde: het dienstbaar zijn van de economie aan de maatschappelijke werkelijkheid. Aandeelhouderskapitalisme is een verwording. Het is verontrustend dat er momenteel meer sprake is van een restauratie van het oude stelsel dan van een aanpassing daarvan.

Circulaire processen

Is maatschappelijk verantwoord ondernemen nu synoniem voor bedrijfsethiek? Ja en nee. Natuurlijk, de lineaire productieprocessen moeten veranderen in circulaire processen (cradle to cradle). Je kunt niet maatschappelijk verantwoord ondernemen zonder ethisch handelen. Nee, bedrijfsethiek gaat verder, gaat dieper, heeft te maken met persoonlijke keuzes. De maatschappelijke uitdaging is duurzaam (sustainable) te ondernemen, en dat kan in onze economie alleen door industriële successen waarbij wij ons bewust zijn van de eindigheid van fossiele brand- en grondstoffen.

De laatste vijftig jaren is er sprake van een ernstige mismatch tussen natuurlijke hulpbronnen en industriële organisatie. Om dat te memoreren is de Earth Overshoot Day in het leven geroepen. Dit is de dag van een bepaald jaar wanneer – vanaf 1 januari geteld - de mensheid wereldwijd net zoveel van de grondstoffen, voedingswaren, en dergelijke heeft opgebruikt als wat de aarde in één jaar tijd kan opbrengen. Dit jaar was dat 22 augustus. De rest van dit jaar leven we dus ‘boven onze stand’. Om met Wijffels te spreken: 'We leven van de hoofdsom in plaats van van de rente'.

Schijn

Duurzaamheid is geen kostenpost meer, maar de basis van een ethische, vitale economie. Een noodzakelijke voorwaarde daarbij blijft natuurlijk rentabiliteit en continuïteit van de onderneming. Dat kan. Een paar voorbeelden: Unilever gaat in tien jaar haar ecologische footprint halveren en de omzet verdubbelen; de chocolade-industrie heeft ingezien dat het zonder het ‘Farmers First’-principe niet meer gaat; AKZO Nobel en DSM willen onderdeel zijn van de oplossing in plaats van onderdeel van het probleem; Desso tapijt en Ahrend kantoormeubelen kantelen hun bedrijfsconcept naar cradle to cradle (met kostprijsvoordeel). Zelfs Shell wil de schijn wekken serieus met het milieu bezig te zijn.

Een goed begin

Om de maatschappij te tonen dat het je onderneming menens is met ethiek is onlangs de SIO-norm gelanceerd. SIO staat voor: Stimuleringskader Integere Organisatie. Het is een model voor auditering en certificering van integriteitsmanagement. Deze norm is tot stand gekomen in samenwerking tussen EBIS, Nyenrode Business Universiteit en Lloyd’s Register Quality Assurance. De SIO-norm is vastgesteld door een college van deskundigen waarin De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten participeren. Certificatie op grond van de SIO-norm is een objectief ‘bewijsmiddel’ dat een bedrijf of organisatie effectief integriteitsmanagement in de bedrijfsprocessen heeft verankerd. Een goed begin.